قرآن، وعيد، وعد، منافقين، بني إسرائيل
"وعد" در لغت به معنی عهد میباشد[1]و در اصطلاح عبارتست از تعهّد كردن به انجام أمری، خواه آن أمر خير باشد يا شرّ، و اختصاص پيدا كردن به يكى از آنها بواسطه قرينه، معيّّن مى‏شود.[2] و "وعید" که از وعد گرفته شده خبری است که فقط در وعدۀ شر و تهدید استعمال میگردد.[3]

1)مهمترین تفاوتی که بین این دو کلمه وجود دارد تفاوت از ناحیۀ استعمال است و آن این است که: "وعد" هم در وعدۀ خير و هم در وعدۀ شرّ بكار میرود ولى"وعيد" و "ایعاد" فقط در وعده شرّ استعمال ميشود.[4]
2) فرق دیگری که بین "وعد" و "وعید" وجود دارد در تخلّف پذیری آنهاست چرا که: خُلف وعده، قبیح است، زیرا مستلزم وقوع کذب از طرف خداوند است و صدور آن از خداوند محال است،[5] ولی خُلف وعید در مواردی، نه تنها قبیح نیست بلکه حُسن هم دارد چون این کار نوعی اظهار کرم است.[6]
3) وعده از راه تفضّل خداوند بر بندگان است نه استحقاق بندگان، زيرا مؤمن هر چه ايمانش كاملتر باشد و اعمال صالحه او زيادتر باشد، نمیتواند شكر كوچكترين نعمتهای الهى را اداء نماید تا مستحق دریافت آن وعدها گردد، ولی وعيد از راه استحقاق عباد است و خداوند زائد بر استحقاق، کسی را عذاب نمى‏كند، بلكه چه بسا عفو نموده و گذشت مى‏كند.[7]

در قرآن برای حفظ روحیّۀ خوف و رجا به تناسب وعدههای نیک به مؤمنان، به انذار انسانها نیز پرداخته و آنها را از سرپیچی دستورات خداوند بیم داده است تا از این راه، بقاء حیات نوع بشر را تداوم بخشیده و به مسیر کمال رهنمون گردد.
واژۀ وعید در قرآن شش مرتبه استعمال شده است و انسانها را از تحقّق وعیدهای الهی بیم داده و عاقبت کسانی که وعیدهای الهی را جدّی گرفته و همچنین عاقبت کفار که وعیدهای الهی را دروغ انگاشتند را یادآوری نموده است، که ما برخی از این وعیدها را ذکر نموده و بررسی مینماییم:

یکی از گروههایی که مخاطب وعیدهای خداوند قرار گرفتهاند کفار میباشند چرا که این گروه به عنوان اصلیترین دشمن حق جویان به حساب میآمدند، آنها به دلیل لجاجت، از ایمان آوردن خود و دیگران جلوگیری میکردند و أنبیاء الهی و کتب آنها را تکذیب مینمودند، لذا خداوند برای مقابله با این رفتارها، وعیدهای متفاوتی از جمله وعید عذاب در دنیا و آخرت، به آنها داده است که نمونههای آن در قرآن فراوان به چشم میخورد:
« فَإِذا نُقِرَ فِي النَّاقُورِ فَذلِكَ يَوْمَئِذٍ يَوْمٌ عَسِيرٌ عَلَى الْكافِرِينَ غَيْرُ يَسِيرٍ »[8]
«و هنگامی كه در صور دميده شود، آن روز روزى سخت است و براى كافران آسان نیست»
در این آیات، خداوند به کافران، که آیات الهی را مسخره کرده و قرآن را سحر نامیدند، وعید شدیدی میدهد و به آنها روزی سخت و مصیبت بار را وعده میدهد.[9]

منافقان از دیگر گروههایی هستند که خداوند به آنها وعید داده است:
«يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُم‏...أُولئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيم‏»[10]
«اى فرستاده (خدا)! آنها كه در مسير كفر شتاب مى‏كنند و با زبان مى‏گويند: «ايمان آورديم» و قلب آنها ايمان نياورده، تو را اندوهگين نسازند... آنها كسانى هستند كه خدا نخواسته دلهايشان را پاك كند، در دنيا رسوايى، و در آخرت مجازات بزرگى نصيبشان خواهد شد.»
خداوند در قسمت آخر این آیه منافقان را تهدید مینماید و به آنها وعید خواری در دنیا و عذاب دردناک در آخرت را میدهد.[11]

قوم بنیإسرائیل نیز از گروههایی است که خداوند به آنها وعید داده است:
« وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلى‏ يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيم ‏»[12]
«و (نيز به خاطر بياور) هنگامى را كه پروردگارت اعلام كرد: تا دامنه قيامت، كسى را بر آنها مسلّط خواهد ساخت كه همواره آنها را در عذاب سختى قرار دهد زيرا پروردگارت مجازاتش سريع است...»
" تأذّن" و "إذن" هر دو به معنى اعلام كردن است، و نيز به معنى سوگند ياد كردن آمده است، لذا از این آیه استفاده مى‏شود كه‏ خداوند به این قوم وعید داده است که تا دامنه قيامت در ناراحتى و عذاب باشند و هرگز روى آرامش كامل را نبینند، هر چند براى خود دولتى تاسيس كنند، مگر اينكه براستى، روش خود را تغيير دهند، و دست از ظلم و فساد بكشند.[13]

خداوند در قرآن، کم فروشان را تهدید نموده و آنها را مشمول وعید خود گردانیده است:
« وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِين‏ »[14]
« واى بر كم‏فروشان!»
ویل کلمهای است که برای تهدید و وعید وضع شده است[15] و به معنى شر و اندوه و عذاب يا هلاك است، و معنى لعنت دارد، با این وصف، خداوند کم فروشان را به هلاک و لعنت خود تهدید نموده است و در ادامۀ آیات میفرماید:
« كَلاَّ إِنَّ كِتابَ الفُجَّارِ لَفِي سِجِّين‏ »[16]
«چنين نيست كه آنها (درباره قيامت) مى‏پندارند، به يقين نامه اعمال بدكاران در «سجّين» است.‏»
بنابر نظر مفسرین، تفسیر مشهور از سجین، این است که این واژه به معنای دوزخ باشد که در این صورت معنى آيه چنين است: «سرنوشت مقرر و مسلم بدكاران در جهنم است» بنابر این دو آیه خداوند به کم فروشان وعید سنگینی داده است.[17]

از آنجا که در وعید، نوعی هشدار وجود دارد که انسان را از خطرات برحذر میدارد به طور طبیعی در انسان ایجاد ترس مینماید و لذا انسان در آن مورد حسّاس شده و به نسبت شدّت وعید، از انجام عملی که دربارۀ آن وعید داده شده صرف نظر میکند و یا حدّاقل با احتیاط بیشتری عمل مینماید، قرآن نیز برای بیدار کردن انسانها و آگاه کردن آنها از خطرات پیش رو، به آنها وعید میدهد، و لذا در قرآن، كمتر سوره‏اى است كه خداوند، خبر از امتهای سابقه و بليّات نازله بر آنها و از عقوبت قيامت و عذاب جهنم و خلود در آن نداده باشد،[18] چنانکه میفرماید:
« وَ صَرَّفْنا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرا »[19]
«و اين گونه آن را قرآنى عربى نازل كرديم، و انواع وعيدها را در آن بازگو نموديم، شايد تقوا پيشه كنند يا براى آنان تذكّرى پديد آورد!»
چنانچه که مشهود است خداوند در این آیه علّت بازگو کردن وعیدها را ایجاد شدن حالت تقوا در انسانها و یا دست کم متوجه شدن آنها، ذکر مینماید. [20]

وعید به معنای متعهّد شدن بر انجام یک امر شرّ است و نوعی هشدار و تهدید به حساب میآید، تفاوت وعده و وعید از ناحیۀ استعمال است، خلف وعید ممکن است ، تحقّق وعیدها بر اساس استحقاق بندگان است، یکی از راههایی که در قرآن برای هشیار کردن انسانها به کار گرفته شده، استفاده از وعید میباشد.